افزایش هزینه‌های نظام سلامت، مسأله‌ای است که سیاست‌گذاران و مدیران در تمام کشورها با آن مواجه هستند. با وجود تفاوت‌های ساختاری در چگونگی مدیریت نظام سلامت، هزینه‌های بالای ارتقای سلامت جامعه و ارائه مراقبت‌های بهداشتی و درمانی، چالشی است که همه کشورها با آن مواجه هستند. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست. هزینه سلامت کشور هرساله افزایش یافته است، هرچند سهم بخش دولتی و خصوصی از این هزینه، متفاوت بوده است. در این مقاله، در ابتدا به مهم‌ترین عوامل هزینه‌ساز می‌پردازیم و در ادامه توضیح می‌دهیم چگونه سلامت دیجیتال می‌تواند در این هزینه‌ها به‌میزان بسیار قابل‌توجهی صرفه‌جویی کند؛ با ما همراه باشید.
مهم‌ترین عوامل هزینه‌های سلامت در ایران
عوامل متعددی، موجب افزایش هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم سلامت در کشور می‌شوند که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:
تغییر الگوی بیماری‌ها و الگوی جمعیت
نخستین دلیل افزایش هزینه‌های سلامت که در عمده کشورها مشابه است، عاملی اپیدمیولوژیک است. با بالا رفتن سطح بهداشت، امنیت و امید به زندگی، جمعیت سالمندان جهان در حال افزایش است. ارتقای بهداشت همچنین، موجب کاهش بیماری‌های واگیر و افزایش شیوع بیماری‌های مزمن شده است. بنابراین، بخش قابل توجهی از جامعه، سال‌هایی طولانی از عمر خود را با مشکلات و بیماری‌های مزمن می‌گذرانند. ارائه مراقبت‌های مناسب جهت حفظ کیفیت زندگی این افراد، برای سیستم‌های سلامت هزینه دارد.
پوشش بیمه سلامت اندک
نحوه عملکرد و مدل درآمدی بیمه‌ها به نحوی است که می‌تواند ریسک هزینه‌کرد مالی را بین افراد تقسیم می‌کنند. زمانی که افراد تحت پوشش بیمه قرار ندارند، تمام این ریسک را خودشان متقبل می‌شوند و در صورت بروز بیماری، ناچار به پرداخت مستقیم هزینه مراقبت‌ها هستند. این موضوع نه تنها بالا رفتن سهم شهروندان از هزینه‌های سلامت (out-of-pocket) را به دنبال دارد، بلکه موجب می‌شود افراد برای صرفه‌جویی در هزینه‌های خود، در مراحل اولیه بروز مشکل و بیماری به مراکز درمانی مراجعه نکنند. مراجعه دیرهنگام، می‌تواند نیاز به اقدامات مراقبتی پیشرفته را بیشتر کند که سهم دولت از هزینه‌ها را هم بالا می‌ّبرد.
در حال حاضر، در کشور ما حدود 55 درصد از جمعیت تحت پوشش بیمه همگانی سلامت هستند. این مقدار در برخی کشورهای توسعه‌یافته به 100 درصد می‌رسد.
عدم سطح‌بندی خدمات و نبود سیستم ارجاع
یکی از معضلات نظام سلامت کشور ما، پیاده‌نشدن سیستم ارجاع است که مصرف بیش از حد خدمات را به دنبال داشته است. محدودیتی برای مراجعات بیماران به مراکز درمانی وجود ندارد. بیمار، پیش از آنکه مراقبت‌های بهداشتی اولیه را دریافت کرده و علت مشکلش مشخص شده باشد، به پزشک متخصص یا فوق‌تخصص مورد نظر مراجعه می‌کند. بنابراین، ممکن است نتواند علت زمینه‌ای اصلی مشکل خود را تشخیص دهد و پیش از مراجعه به متخصص مناسب، به چند پزشک دیگر مراجعه و کند. گاهی نیز، بیماران از بیمه سلامت در کنار عدم سطح‌بندی خدمات بهره می‌برند و در مدتی کوتاه به چندین پزشک در یک حیطه تخصصی مراجعه می‌کنند.
در بخشی از گزارش فیچ سولوشنر (fitch solutions) در بررسی بازار تجهیزات پزشکی ایران به ساختار سلامت کشور و رفتار مصرف‌کنندگان سلامت ایرانی در سال 2018 اشاره شده است. در این گزارش پیش‌بینی شده، در سال مورد بررسی، 5109 مراجعه سرپایی به ازای هر 1000 نفر اتفاق افتاده باشد. در حالی که در سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) متوسط تعداد مراجعات سرپایی در هر هزار نفر حدود 3000 بار است. همچنین، بستری در بیمارستان به ازای هر 1000 نفر در ایران، 71.4 نفر برآورد شده که بسیار بیشتر از متوسط 63 نفر در هر هزار نفر در منطقه‌ی خاورمیانه و شمال آفریقا است.
مراجعات مکرر به متخصصان، انجام تست‌های تشخیصی و دریافت داروهای متعدد را به دنبال دارد که هزینه بالایی به سیستم سلامت تحمیل می‌کند.
عدم دسترسی به سوابق پزشکی بیماران به طور یکپارچه
تا کنون، پرونده سلامت الکترونیک به طور سراسری در کشور اجرا نشده است. تمامی مدارک و سوابق پزشکی بیماران به صورت کاغذی ثبت و بایگانی می‌شوند. این مسأله موجب طولانی‌شدن روند رسیدگی به شکایات بیمار، افزایش احتمال اشتباه در روند مراقبت و تکرار اقدامات تشخیصی می‌شود.
مراقبت مبتنی بر خدمت
در حال حاضر، مدل پرداختی رایج برای مراقبت‌های سلامت در تمامی کشورها، پرداخت به ازای خدمات (fee-for-service) است در این روش، تعرفه‌ای برای خدمات مراقبتی تعیین و به ازای هربار استفاده از آن خدمت، توسط فرد یا بیمه پرداخت می‌شود. مشکل روش پرداخت به ازای خدمات این است که ارزش خلق‌شده برای سلامت فرد و جامعه، در محاسبه قیمت در نظر گرفته نمی‌شود. کمیت بر کیفیت برتری می‌یابد و مراقبان سلامت توجه کمتری به دستیابی به بهترین نتیجه برای بیمار در کوتاه‌ترین زمان نشان می‌دهند. به همین دلیل، این روش برای مدیریت هزینه‌های نظام سلامت مناسب نیست.
تمامی موارد اشاره‌شده طی سال‌های گذشته مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گرفته و تلاش شده برنامه‌هایی برای بهبود آنها اجرا شود. توسعه کمی و کیفی بیمه‌های سلامت، استقرار سامانه پرونده الکترونیک سلامت، ارائه مراقبت‌های اولیه در سطح جامعه و منزل و اجرای نظام ارجاع و طرح پزشک خانواده، برخی از اهدافی هستند که در برنامه ششم توسعه به آنها پرداخته شده است.
سلامت دیجیتال، امیدی نو برای کاهش هزینه‌های نظام سلامت
بسیاری از کارآفرینان و مدیران کسب‌وکار، سلامت دیجیتال را منجی مشکلات سلامت کشورها می‌دانند. آنها باور دارند، سلامت دیجیتال می‌تواند راهکارهای سلامت بهتری را برای جامعه بزرگ‌تری از مصرف‌کنندگان و با هزینه کمتر فراهم کند. با این حال، بسیاری از سیاست‌گذاران سلامت، حداقل درباره ادعای کاهش هزینه‌ها، خوشبین نیستند. و این یکی از دلایلی است که مراکز مراقبت‌های بهداشتی و درمانی اندکی، حاضر به سرمایه‌گذاری قابل توجه برای پیاده‌سازی راهکارهای سلامت دیجیتال در سیستم خود شده‌اند. سلامت دیجیتال چطور می‌تواند هزینه‌های سلامت را کاهش دهد؟
کاهش مراجعه به مراکز درمانی
ابزارهای بررسی علائم (symptom checker)، تریاژ و پزشکی از راه دور، راهکارهای سلامت دیجیتالی هستند که نیاز مصرف‌کنندگان سلامت به مراجعه حضوری را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهند. طی سال‌های گذشته، شهروندان نسبت به سلامت خود مسئولیت بیشتری پذیرفته‌اند و به خصوص قشر جوان، پیش از مراجعه به مرکز درمانی، علائم خود را در اینترنت جستجو می‌کنند.
اکنون این افراد می‌توانند یک گام پیشتر رفته، علائم خود را در برنامه‌های بررسی علائم وارد کنند و دریابند مشکلشان چقدر جدی است، آیا نیازی به ویزیت پزشک دارند و اگر بله، باید به متخصص چه رشته‌ای مراجعه کنند؟ به این ترتیب، بسیاری از مراجعاتی که برای اطمینان خاطر انجام می‌شد، کاهش می‌یابد. همچنین، افراد می‌توانند برای مشکلاتی که نیاز به معاینه فیزیکی پزشک ندارد با ابزارهای پزشکی از راه دور، ویزیت شوند. در صورتی که مرکز پزشکی و داروخانه از سیستم اطلاعاتی یکپارچه‌ای استفاده کنند، می‌تواند داروهایش را هم به آسانی دریافت کند.
این موضوع تنها به مراجعات سرپایی محدود نمی‌شود. بسیاری از خدمات و امکانات سلامت در شهرهای بزرگ متمرکز است و بیماران برای کوچک‌ترین مشکلات تخصصی، باید به شهرهای بزرگ سفر کنند. اما اکنون آنها می‌توانند با متخصصان به طور مستقیم یا به واسطه مراقب سلامت خود، از راه دور مشورت کنند. اقدامات تشخیصی و مراقبتی اولیه را در محل زندگی خود دریافت و تنها هنگام نیاز به خدمات پیشرفته، به بیمارستان تخصصی یا فوق‌تخصصی شهرستان مراجعه کنند.
کاهش مراجعات، به طور مستقیم، هزینه خدمات مراکز درمانی و به طور غیرمستقیم، هزینه حمل‌ونقل و هتلینگ بیماران را کاهش می‌دهد.
دسترسی تمامی ذی‌نفعان به سوابق بیمار
سلامت دیجیتال، پیاده‌سازی یکپارچه پرونده الکترونیک سلامت را ممکن می‌سازد. می‌توان تمام اطلاعات و اسناد پزشکی بیمار را در فضای ابری ذخیره کرد و سطح دسترسی ذی‌نفعان مختلف به آنها را مدیریت نمود. پزشک می‌تواند پیش از مراجعه بیمار، پرونده پزشکی او را مطالعه کند. به این ترتیب، به نتیجه همه خدماتی که بیمار پیشتر دریافت کرده دسترسی دارد و احتمال بروز خطا کاهش می‌یابد.
بیمه، می‌تواند به صورتحساب‌ها و هزینه خدمات ارائه‌شده به بیمار دسترسی داشته باشد و اعضای خانواده هم به سطحی ضروری از پرونده پزشکی خانواده خود. علاوه بر این، کادر درمان می‌توانند به طور ایمن، اطلاعات بیماران را با یکدیگر به اشتراک بگذارند و در مورد مسائل سلامت آنها با هم مشورت کنند.
تسهیل مدیریت منابع
یکی از مشکلات مراکز درمانی، هدررفت منابع در زمان‌های مختلف است. نرم‌افزارهای مدیریت بیمارستانی می‌توانند پس از دریافت اطلاعات مراجعه بیماران، خدمات و منابع تخصیص‌یافته، به پیش‌بینی‌هایی برای مدیریت بهینه منابع برسند. هوش مصنوعی می‌تواند تخمین بزند، چه زمان‌هایی تعداد مراجعان افزایش یا کاهش می‌یابد و متناسب آن، برنامه شیفت‌های پرسنل چطور تنظیم شود. نیروی انسانی، از گران‌ترین منابع هر مرکز درمانی است که و به این ترتیب، می‌توان هزینه‌های مراکز را کاهش داد.
برای مدیریت تجهیزات و مواد مصرفی هم، هوش مصنوعی می‌تواند همچون سایر صنایع کارآمد باشد.
پیشگیری از بیماری‌ها، با دسترسی به داده‌های سلامت
گوشی‌های هوشمند، گجت‌های پوشیدنی‌ها و دستگاه‌هایی که به طور اختصاصی، برای پایش علائم طراحی شده‌اند، پایش علائم حیاتی و شاخص‌های سلامت افراد را بسیار آسان کرده‌اند. این راهکارها می‌توانند علاوه بر اندازه‌گیری، شاخص‌ها را ارزیابی کنند و در صورتی که طبیعی نباشند به فرد یا مراقب سلامت او هشدار دهند. بنابراین، استفاده از آنها می‌تواند مانع از بروز مشکلات حاد و مزمن شود.
برای مثال، گجتی که نوار قلب را پایش می‌کند، می‌تواند در صورت تغییرات ریتم قلب به اورژانس اطلاع دهد. مثال دیگر، دستگاه هوشمند اندازه‌گیری قند خون است. دستگاه، با پایش مداوم قند خون بیمار پیش‌دیابتیک، به او در مدیریت شرایطش کمک می‌کند تا به دیابت مبتلا نشود.
مدیریت امور بیمه
یکی از امور زمان‌بر و پرهزینه در نظام سلامت، امور مربوط به بیمه است. مسأله، تعامل میان مراکز درمانی و کارفرمایان با بیمه‌ها درباره مراقبت‌های ارائه‌شده، محاسبه سهم بیمه از هزینه‌ها و پرداخت آنها، است. راهکارهای سلامت دیجیتال با شفاف کردن فرایندها، ثبت اقدامات به صورت هوشمند و قابل دسترس، این مشکل را برطرف می‌سازد.
پرونده الکترونیک و اطلاعات شاخص‌های سلامت افراد هم، چنانچه در اختیار بیمه‌ها قرار گیرد، ارزیابی ریسک افراد را برای بیمه آسان‌تر می‌کنند و مدیریت هزینه‌هایشان را بهبود می‌بخشند.
تسهیل اجرای مراقبت مبتنی بر ارزش
مراقبت مبتنی بر ارزش (value-based-care) روشی نوین برای قیمت‌گذاری مراقبت‌های سلامت است. در این روش، آنچه اهمیت دارد نتیجه اقدامات انجام شده برای بیمار و تأثیر آنها بر سلامت او است. پیاده‌سازی مراقبت مبتنی بر ارزش به ارتقای سطح سلامت جامعه منجر خواهد شد. اما چالشی که نظام سلامت با آن روبه‌رو است، نحوه اجرای آن است. در روش پرداخت به ازای خدمت، نوع و تعداد خدمات ارائه‌شده شاخص اندازه‌گیری بود. اما در مراقبت مبتنی بر ارزش، شاخص‌های سلامت و نحوه تغییر آنها پس از دریافت مراقبت مدنظر هستند. سلامت دیجیتال، با کاربردهایی که توضیح داده‌شد، اندازه‌گیری و ارزیابی این شاخص‌ها را تسهیل می‌کند.
سلامت دیجیتال چقدر در تحقق وعده کاهش هزینه‌های نظام سلامت موفق بوده است؟
با وجود آنکه کمتر کسی پتانسیل سلامت دیجیتال در کاهش هزینه‌های نظام سلامت را زیر سوال می‌برد، سرعت وقوع تغییرات از نظر برخی صاحب‌نظران مطلوب نیست. برای مثال، نیل خسلا (Neal Khosla)، کارآفرین سلامت می‌گوید «سلامت دیجیتال مایه شرمندگی بوده است». او معتقد است سلامت دیجیتال نتوانسته تحول دیجیتال سیستم سلامت را رقم بزند؛ بلکه تنها تغییرات تدریجی کوچکی را به‌وجود آورده است. برای مثال، با وجود تمام تبلیغاتی که درباره پزشکی از راه دور می‌شود و شرکت‌های قوی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، فقط 10 درصد از ویزیت‌های پزشکی در امریکا به صورت مجازی انجام می‌شود.
اما آیا اینکه انتظار داشته باشیم سلامت دیجیتال، طی حدود ده سال از ظهورش نظام سلامت را متحول کند، درست است؟ نظام سلامت با ساختاری پیچیده ذی‌نفعان متعددی که ارزش‌های متفاوتی را انتظار دارند، طی سال‌ها شکل گرفته. بنابراین، نمی‌توان توقع داشت راهکارهای سلامت دیجیتال، به سرعت پذیرفته و اجرا شوند و تاثیر خود را بر هزینه‌های نظام سلامت نشان دهند. حتی سازمان‌های بزرگ سلامت که دیجیتالی‌شدن را در اولویت‌های خود قرار داده‌اند این انتظار را ندارند. سلامت دیجیتال در تسهیل دسترسی آسان و عادلانه جامعه به مراقبت‌ها و بهبود دقت و کیفیت خدمات سلامت خوش‌قول بوده. و بسیاری سازمان‌ها هم در وهله اول، با این اهداف، راهکارهای سلامت دیجیتال را در سیستم خود پیاده می‌کنند.