شاید اصطلاح درمان‌های دیجیتال در نگاه اول، آینده‌نگرانه و کمال‌گرایانه به‌نظر برسد، اما در حقیقت به وقوع پیوستن این تحول، آغاز شده است. درمان‌های دیجیتال (Digital Therapeutics) یا DTx یکی از نوآورانه‌ترین بخش‌های حوزه‌ی سلامت دیجیتال هستند. در این نوع از مداخلات که مبتنی بر شواهد طراحی شده و توسعه می‌یابند، فناوری حاصل از تعامل نرم‌افزارها و ابزارهای دیجیتالی در درمان، کنترل و حتی پیشگیری از بیماری‌ها و اختلالات، به ارزش‌آفرینی می‌پردازد.
در میان نام درمان‌های دیجیتال، رویکرد‌ها و لوازم تخصصی کادر درمان نیز، در کنار روش‌های تغییر رفتار و سبک زندگی به چشم می‌خورند. تاکنون درمان‌های دیجیتال بسیاری برای مدیریت بیماری‌هایی مانند دیابت نوع دو، نارسایی احتقانی قلب، چاقی و اضافه وزن، آلزایمر، زوال عقل، آسم، سوء مصرف مواد اعتیادآور، اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD)، فشار خون بالا، اضطراب، افسردگی و چندین مورد دیگر ارائه شده است.
در این مقاله، به معرفی درمان‌های دیجیتال و ارائهی دیدگاهی منسجم برای شناخت و ارزیابی اصولی آن‌ها و همچنین شرح و دسته‌بندی برخی از ایده‌های اجرا شده در این حوزه پرداخته‌ایم.
درمان‌های دیجیتال چه هستند؟
به‌طور خلاصه می‌توان درمان‌های دیجیتال را مداخلاتی تعریف کرد که از فناوری‌های سلامت دیجیتال، با تکیه بر اپلیکیشن‌ها و یا بستر‌های مبتنی بر اینترنت، استفاده می‌کنند تا دسترسی و اثربخشی خدمات را بهبود بخشند. این درمان‌ها به‌طور مکمل و گاهی اوقات نیز به‌طور مستقل استفاده می‌شوند. استفاده از درمان‌های دیجیتال، در بیشتر موارد، مانند این است که یک پزشک شخصی همراه شبانه‌روزی داشته باشیم، بدون آن که هنگام دریافت خدمت، یک پزشک حقیقی وجود داشته باشد!
اگرچه استفاده از محصولات دیجیتالی در بهبود بهداشت و سلامت بشر اتفاق تازه‌ای نیست، اصطلاح درمان‌های دیجیتال از سال 2012 میلادی پا به منصه‌ی ظهور گذاشته است؛ جذابیت این حوزه چنان بوده که پس از 5 سال به یک صنعت 6 میلیارد دلاری تبدیل شده است!
برخلاف شباهت‌های محصولات سلامت دیجیتال، تفاوت‌هایی نیز میان آنان مشهود است. درمان‌های دیجیتال، در مقابل حوزه‌های دیگر که تنها به آموزش، اصلاح سبک زندگی، تغییر رفتار و ارائه‌دادن خدمات پایه می‌پردازند، به مطالعات بالینی و سیستم نظارتی بسیار جدی‌تری نیازمندند تا بتوان آن‌ها را به‌عنوان یک درمان پذیرفت.
از نگاهی دیگر، درمان‌های دیجیتال در مقابل دیگر دسته‌های موجود در سلامت دیجیتال، بیش از آن که به عنوان یک دسته‌ی جدید از خدمات و محصولات شناخته شوند، در حال تبدیل شدن به گلچینی از بهترین‌های آن‌ها برای یک کاربری تاییدشده است. دسته‌هایی که با درمان‌های دیجیتال گره خورده‌اند، مواردی همچون سلامت موبایلی یا mHealth (مانند اپلیکیشن‌های تغذیه و پایشگرهای ورزشی)، فناوری اطلاعات سلامت یا HIT (مانند پرونده‌های الکترونیک و سیستم‌های ثبت اطلاعات)، پوشیدنی‌ها (مانند حسگرهای بیومتریک)، پزشکی شخصی‌سازی‌شده و پزشکی از راه دور را شامل می‌شود.
هنگام مطالعه در رابطه با درمان‌های دیجیتال در زبان فارسی باید به تفاوت Therapy و Therapeutic، با وجود ترجمه‌ی یکسان، توجه شود. «درمان‌ها» در درمان‌های دیجیتال، در واقع افزون بر فعالیت‌ها و تحقیقاتی که سبب یک طرح درمانی مفهومی می‌شوند، هر آنچه را که به بهبود وضعیت و حال و شرایط کاربر در فاز تشخیص و مدیریت کمک کند را نیز می‌تواند تحت شرایطی شامل شود. در حقیقت Therapeuticها برخلاف Therapyها، هنوز به نتیجه‌های قطعی و قابل پیش‌بینی دست پیدا نکرده‌اند و ممکن است به آسانی نتوانند شخصی‌سازی شوند؛ البته فراموش نکنیم که همین عدم قطعیت است که فرصت نوآوری و کشف راهکارهای نوین را فراهم کرده است.
چرا درمان‌های دیجیتال؟
احساس نیاز و تمایل به استفاده از درمان‌های دیجیتالی در ارائه‌دهندگان و دریافت‌کنندگان خدمات سلامت، در همین چند سالی که از پیدایش آن می‌گذرد بسیار فراتر از انتظار بوده است. در گفت‌وگو با این افراد، به موارد زیر، به عنوان دلایل اصلی استفاده از این مداخلات، اشاره شده است:
- امنیت و کارآمدی بالا در کنار حفظ حریم شخصی بیمار
- پیشرفت مشهود در کیفیت و اثربخشی خدمات بهداشتی-درمانی
- صرفه‌ی اقتصادی و هزینه-اثربخشی مناسب
- تسهیل دسترسی از راه دور به خدمات درمانی ایمن و موثر از نظر بالینی
- امکان مقیاس‌پذیری بالا
- امکان مدیریت و مراقبت داده‌محور و تصمیم‌گیری بر مبنای آمار
همچنین در شرایطی مانند شیوع ویروس کووید-19 که هم‌اکنون (تیرماه 1399 همزمان با تالیف این مقاله) در سراسر جهان سبب قرنطینه‌ی خانگی و انزوای اجتماعی و در نتیجه بروز آثار مخرب روانی شده، اهمیت برخی راه‌حل‌ها و مداخلات درمانی دیجیتال دوچندان شده‌است؛ به‌ویژه مداخلاتی که افزون‌بر موارد بالا از مزیت عدم برخورد با افراد ناشناس در مراجعه‌های درمانی و خطر مواجهه با ویروس نیز برخوردارند، چرا که امروزه بیش از پیش رعایت فاصله‌ی اجتماعی، به یک اولویت جهانی تبدیل شده است.
به‌طور کلی می‌توان گفت عواملی در اکوسیستم سلامت در حال دگرگونی است که سبب بروز و پررنگ‌تر شدن این نیاز شده‌اند و از این عوامل می‌توان موارد زیر را نام برد:
- افزایش هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی
- تغییر مدل‌های مراقبت به سمت بازپرداخت مبتنی بر ارزش
- تمایل کارفرمایان به بهبود کیفیت مراقبت‌ها در کنار حفظ و ارتقا‌ی نیروی کار
- گسترش استفاده از تلفن‌های هوشمند و تمایل بیشتر کاربران به خودمراقبتی نسبت به دهه‌های گذشته
- حمایت سرمایه‌گذاران (به‌ویژه صندوق‌های سرمایه‌گذاری) از محصولات و خدمات این حوزه
علوم پیشرو در استفاده از این مداخلات و دسته‌بندی آن‌ها
باتوجه به تعدد روش‌ها و رویکردهای درمانی در این حوزه، دسته‌بندی آن‌ها را بر اساس مشکلی که هدف قرار داده‌اند، انجام می‌دهند. بنابر مطالعات انجام‌شده، تاکنون در حیطه‌های زیر از علوم پزشکی، درمان‌های دیجیتال ارائه شده‌اند:
| حیطه | بیماری / اختلال / موضوع |
| اختلالات خونی | اختلالات انعقادی مانند هموفیلی |
| نئوپلاسم | مدیریت عوارض جانبی سرطان و بهینه‌سازی دارودرمانی سرطان |
| اندوکرین، تغذیه و بیماری‌های متابولیکی | دیابت نوع یک و دو، چاقی، سندروم متابولیک و پیش‌دیابت |
| اختلالات روانی، رفتاری و شناختی | اختلال در مصرف الکل، اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی، اضطراب، اوتیسم، افسردگی، دلهره، هراس، اسکیزوفرنی، اختلال در مصرف مواد و … |
| اختلالات دستگاه عصبی | صرع، بی‌خوابی و اختلالات خواب، لوپوس، میگرن، MS و پارکینسون |
| اختلالات دستگاه قلبی-عروقی | پرفشاری خون و سکته قلبی |
| اختلالات دستگاه تنفسی | آسم و COPD |
| اختلالات دستگاه گوارش | IBS |
| اختلالات بافت پوستی و زیرپوستی | اختلالات پوستی |
| اختلالات بافت پیوندی و دستگاه عضلانی-استخوانی | اختلالات حرکتی-ارتوپدی و استئوآرتریت |
| بارداری، نوزاد و کودک | افسردگی بعد از زایمان |
| آسیب‌ها و صدمات | آسیب مغزی TBI |
اما برای آنکه به شناخت کامل‌تری از انواع محصولات و خدمات در این حوزه دست پیدا کنید، جدول زیر در رابطه با چهار گروه اصلی از درمان‌های دیجیتال می‌تواند مفید واقع شود:
هدف از شماره‌گذاری این گروه‌ها، ایجاد تمایز و تفکیک بوده و هیچ‌گونه ترتیب و اولویتی میان آن‌ها وجود ندارد؛ همانطور که در جدول اشاره‌شده، درمان‌های دیجیتال در گروه‌هایی که اهداف متفاوت تشخیص و پایش وضعیت کاربر، مدیریت و پیشگیری از یک اختلال یا بیماری، بهینه‌سازی دارو و درمان یک اختلال یا بیماری را پیگیری می‌کنند، دسته‌بندی می‌شوند. در تکمیل ردیف ادعا مبنی بر بهبود وضعیت کاربر در جدول فوق، می‌توان به عنوان مثال، کاهش سرعت پیشرفت بیماری برای گروه دوم، بهبود اثربخشی روش‌های درمانی برای گروه سوم و اثر بخشی مستقیم بر نتایج بالینی برای گروه چهارم را نام برد.
تجویز درمان‌های دیجیتال، تایید شده!
هنگام مطالعه درباره این درمان‌ها، دغدغه‌ای که ذهن ما را مشغول می‌کند این است که: «آیا این خدمات، که گاهی در نگاه اول فانتزی به نظر می‌رسند، امکان دریافت مجوز دارند؟ آیا می‌توانند به‌عنوان یک دارو تجویز شوند؟ آیا به‌عنوان یک درمان رسمی تایید خواهند شد؟»
پاسخ امیدوار کننده این است که در سال 2018، روش درمانی دیجیتال reSET-O (محصول شرکت Pear) به‌عنوان یک برنامه‌ی 84 روزه برای درمان اختلال سوءمصرف مواد (OUD) به کمک رفتاردرمانی شناختی، اولین درمانی دیجیتالی است که مجوز سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) را در این حوزه دریافت کرده است. این گواهینامه به این معناست که پزشکان می‌توانند این درمان دیجیتالی را برای بیمار خود تجویز کنند.
تاکنون این مجوز بین‌المللی به استارتاپ‌های متعددی مانند FreeStyle LibreLink (یک گجت و اپلیکیشن تلفن‌همراه برای پایش مداوم میزان گلوکز در بیماران مبتلا به دیابت) یا قلم‌های انسولین شرکت Novo Nordisk تعلق گرفته است، اما جالب‌توجه‌ترین استارتاپی که این گواهی را دریافت کرده، Akili است.
یکی از محصولات Akili Interactive با نام EndeavorRX، از اواخر خردادماه امسال، به‌عنوان «نخستین ابزار درمانی دیجیتال بر پایه‌ی بازی» شناخته شده است! هم‌اکنون پزشکان می‌توانند برای درمان کودکان 8 تا 12 سال مبتلا به اختلال کم‌توجهی یا بیش‌فعالی، این «بازی» را تجویز کنند!
اوضاع بازار چگونه است؟
تحقیقات اولیه و ثانویه‌ی بسیار و گوناگونی تاکنون روی این بازار انجام شده است. آماری که در ادامه ارائه می‌شود، برآیندی از نتایج منابع معتبر حوزه است.
همانطور که اشاره شد، این صنعت در حدود 5 سال به ارزش 6 میلیارد دلار دست پیدا کرده است و همچنین کسب‌وکارهای ارائه‌دهنده‌ی این درمان‌ها از امسال، تا سال 2026 میلادی، به‌طور میانگین نرخ رشد ترکیبی سالانه 21.6 درصد را تجربه خواهند کرد.
از نکات جالب توجه هنگام بررسی این بازار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ۵۲ درصد از خدمات ارائه‌شده برای بیماری دیابت است و پس از آن، چاقی و بیماری‌های قلبی بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند.
- گرچه از ابتدا تا اکنون، ایالات متحده و به‌طور کلی آمریکای شمالی قطب اصلی تولد این نوآوری‌ها بوده است، در دهه‌ی آینده، بیشترین رشد را آسیا و اقیانوسیه تجربه خواهند کرد.
- همانطور که انتظار می‌رود، در محصولات این حوزه، نرم‌افزارها سهمی بسیار بیشتر از سخت‌افزارها دارند.
هم‌اکنون بیش از 170 استارتاپ در این بازار فعالیت جدی خود را ادامه می‌دهند که در مجموع موفق به جذب بیش از 1.7 میلیارد دلار سرمایه شده‌اند. شاید فکر کنید این ارزش‌آفرینان در تقابل با شرکت‌های دارویی بزرگ به‌پا خواسته‌اند و بزرگان صنعت دارو قصد سرکوب آن‌ها را دارند، اما جالب است بدانید در میان سرمایه‌گذاران این استارتاپ‌ها، نام‌های آشنایی چون Merck، Amgen، Sanofi، Novartis، Pfizer و Roche دیده می‌شود!
سخنی با علاقه‌مندان ورود به این حوزه
به راستی از یک درمان دیجیتال چه انتظاراتی باید داشت؟ اصولی وجود دارد که هنگام طراحی و تدوین یک درمان دیجیتال باید به آن‌ها پایبند بود. چنین خدمتی در صورتی مورد پذیرش است که در پیشگیری، مدیریت و یا درمان یک بیماری یا اختلال پزشکی نقش موثر داشته باشد. این مداخله باید به گونه‌ای طراحی شود که قابل کنترل با نرم‌افزار باشد.
کیفیت طراحی و ساخت قابل قبول نیز اهمیت بالایی دارد. باتوجه به خطر بالای پذیرش رویکردهای نوین درمانی، باید هنگام طراحی و توسعه‌ی چنین محصولاتی، بازخورد مشتریان نیز به طور مداوم مورد پایش قرار گیرد. باید نیازها و اولویت‌های کاربر (مانند اهمیت حفظ حریم خصوصی و اطلاعات شخصی) را مدنظر قرار داد.
در تایید یک روش درمانی نو، مطالعات بالینی و آزمایش‌های انجام شده تاثیر مهمی دارد؛ هنگام تصمیم برای راه‌اندازی کسب‌وکاری در این حوزه، نباید از اهمیت فاز تحقیق و توسعه (R&D) چشم‌پوشی کرد. هر گونه ادعا توسط بنیان‌گذاران در رابطه با اثربخشی، خطر، هزینه و عوارض جانبی با جدیت توسط نهادهای نظارتی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
بنابر اظهارات فعالان این حوزه، درمان‌های دیجیتال برای تکامل خود نیازمند زمان و اطلاعات بالینی بیشتری هستند. به‌طور کلی می‌توان گفت این بازار نوین همچنان در ابتدای مسیر رشد و شکوفایی خود بوده و آینده‌ی روشنی برای آن قابل تصور است. در صورتی که به راه‌اندازی کسب‌وکاری در این حوزه علاقه‌مند هستید، پیشنهاد می‌شود مقالات مرتبط با راه‌اندازی استارتاپ را در مدلین، رسانه‌ی آموزشی-تحلیلی نوآوری دیجیتال سلامت، مطالعه فرمایید.
شرح چند ایده‌ی اجراشده برای درک بهتر
موارد زیر، خلاصه‌ی چند نمونه از کلیات کسب‌وکارهایی است که در این حوزه نقش‌آفرینی می‌کنند:
استارتاپ آمیکو – Amiko
این استارتاپ دستگاهی بر پایه‌ی هوش مصنوعی و فناوری اینترنت اشیا برای مدیریت و پایش مراحل درمان برای داروهای تنفسی طراحی و تولید کرده است. در این دستگاه از حسگرهایی استفاده شده که داده‌های تنفسی بیمار را جمع‌آوری کرده و با پیوستن به اسپری‌های درمانی بیماران تنفسی، امکان اتصال آن‌ها به تلفن‌همراه را فراهم می‌کند.
استارتاپ پروپلر هلث (Propeller Health) نیز محصول مشابهی برای بیماران مبتلا به آسم و COPD ارائه کرده است تا بر دوز مصرف، تعداد دفعات مصرف و موارد مختلف کنترل داشته باشند.
استارتاپ آکیلی – Akili
آکیلی بازی‌های ویدئویی برای تشخیص، ارزیابی و درمان بیماری‌های شناختی تولید می‌کند. بازی‌های آکیلی با مطالعات بالینی از نظر میزان اثربخشی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. آکیلی بازی‌هایی برای بیماری‌ها و اختلالاتی مانند کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD)، اوتیسم (ASD)، افسردگی (MDD) و مالتیپل اسکلروزیس (MS) تولید کرده است. در میان سرمایه‌گذاران آکیلی، نام شرکت‌های داروسازی فایزر و مرک نیز به چشم می‌خورد.
استارتاپ دیجیتال تراپیوتیکس – Digital Therapeutics
اولین محصول دیجیتال تراپیوتیکس، اپلیکیشن Quit Genius است که به هر فرد برنامه‌ی شخصی‌سازی شده برای ترک سیگار می‌دهد. این اپلیکیشن توسط اپ‌استور شرکت اپل به‌عنوان اپلیکیشن برگزیده برای ترک سیگار انتخاب شده است. این استارتاپ محصولات جانبی مانند آدامس‌های نیکوتینی (که تعدادی از طرح درمانی داخل اپلیکیشن بر اساس آن است) را نیز به فروش می‌رساند.
استارتاپ کیوراَپ – CureApp
محصول این استارتاپ در قالب مجموعه‌ای از یک اپلیکیشن تلفن‌همراه، یک سامانه‌ی مدیریت برای پزشک و کارکنان بهداشتی درمانی و یک دستگاه سنجش مونوکسیدکربن ارائه شده است. اپلیکیشن امکان ارائهی راهنمایی شخصی‌سازی شده برای ترک سیگار و همچنین ربات برای گفتگوی هوشمند با مخاطب را دارد. دستگاه سنجش مونوکسید کربن نیز امکان صحت‌سنجی ترک سیگار را فراهم می‌کند. این استارتاپ ژاپنی توسط دو پزشک کارآفرین بنیان‌گذاری شده است.
استارتاپ ایکسآرهلث – XRHealth
ایکسآرهلث نرم‌افزاری است که معاینه‌های فیزیکی و تمرین‌های درمانی را در محیط واقعیت‌مجازی و با استفاده از بازی‌وارسازی اجرایی کرده است. این استارتاپ نرم‌افزارها و بازی‌هایی را طراحی می‌کند که برای اندازه‌گیری و بهبود دامنه‌ی حرکات اندام‌ها، تقویت عضلات گردن، ستون‌مهره و اندام‌ها و ریلکسیشن و کاهش درد استفاده می‌شوند. نرم‌افزار با استفاده از هوش مصنوعی، حرکات بیمار را تحلیل کرده و نتیجه را در لحظه در اختیار کاربر و مراقبان سلامتی او قرار می‌دهد. استفاده از این محصول به عینک واقعیت‌مجازی و برای برخی بازی‌ها به لوازم جانبی دیگری نیز نیاز دارد.
همچنین از دیگر نمونه‌های موفق درمان‌های دیجیتال می‌توان استارتاپ‌های Omada (در حوزه‌ی دیابت و پرفشاری خون)، Pear therapeutics (در حوزه‌ی اعتیاد، استکیزوفرنی، اضطراب، افسردگی و خواب)، TalkSpace (در حوزه‌ی سلامت روان)، Kaia Health (در حوزه‌ی دردهای مزمن)، Maven Clinic (در حوزه‌ی سلامت زنان) و SwordHealth (در حوزه‌ی توانبخشی و بازتوانی) را نام برد.
این کسب‌وکارها ایده‌های جذابی مانند درمان اختلالات شناختی به کمک بازی‌های ویدیویی درمانی، بهبود کیفیت خواب از روش رفتاردرمانی شناختی کامپیوتری، آموزش مجازی فیزیوتراپی و ورزش‌درمانی از راه دور، موسیقی‌درمانی نورولوژیک برای بهبود وضعیت عملکردی، گفتاری و شناختی پس از آسیب یا بیماری را به اجرا درآورده‌اند.
درمان‌های دیجیتالی بسیار و گوناگون دیگری نیز در مدلین، رسانه‌ی آموزشی-تحلیلی نوآوری دیجیتال سلامت، به‌همراه شرح محصولات و خدمات، اطلاعات سرمایه‌گذاری، مدل‌های درآمدی و غیره، معرفی شده‌اند.
- Criteria 0%
- Criteria 0%
- Criteria 0%
- Criteria 0%
- Criteria 0%
