5 گام برای بازطراحی اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال

چگونه اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال را احیا کنیم؟

برای رشد و توسعه در حوزه‌ی سلامت و تداوم پیشرفت‌های آن در مبارزه با بیماری‌ها و حفظ سلامتی، باید شرایط برای نوآوری در آن فراهم باشد. اگر باور داشته باشیم که سلامت دیجیتال بیشترین تاثیر را در آینده‌ی سلامت ما خواهد داشت، در نتیجه این شرایط در قالب یک اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال باید فراهم شود.

اکوسیستم نوآوری چیست؟

در دنیای امروز نوآوری تصادفی نیست. نوآوری‌هایی که منجر به رشد و شکوفایی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و علمی می‌شوند در بستری شکل می‌گیرند که در اینجا به آن‌ها اکوسیستم می‌گوییم. ما اغلب اکوسیستم‌های نوآوری را به تراکم جغرافیایی از کارآفرینان، سرمایه‌گذاران، استعدادها، دانشگاه‌ها و تقریبا همیشه در فضای تکنولوژی‌های دیجیتال می‌دانیم. در واقع اکوسیستم نوآوری شرایطی را فراهم می‌آورد که بروز و به نتیجه رسیدن نوآوری‌ها افزایش پیدا می‌کند.

از مهم‌ترین تفاوت‌های یک اکوسیستم با سیستم‌های دیگر می‌توان به پویایی و تکامل مداوم آن اشاره کرد. همچنین اکوسیستم شاید توسط گروه، سازمان یا نهادی طراحی شود ولی همیشه اکوسیستم براساس نیاز و شرایط خود رشد می‌کند و یا رشد نمی‌کند؛ یعنی نمی‌توان به صورت مصنوعی یک اکوسیستم ساخت و باید تمامی عوامل رشد نوآوری در آن به وجود آمده باشند تا آن پویایی اتفاق بیفتد.

در واقع اکوسیستم‌های مصنوعی مانند خانه‌ای هستند که شاید ظاهر زیبایی داشته باشد و داخل آن از وسایل با کیفیت و پرزرق و برق استفاده شده باشد اما این به آن معنا نیست که زندگی خوبی می‌توان در این خانه داشت. زندگی خوب افزون بر فضای فیزیکی و ظواهر وابسته به فرهنگ و روح حاکم بر خانه است.

یک اکوسیستم نوآوری نیز افزون بر آنکه نیاز به فضای فیزیکی برای تجمع و نزدیک هم قرار گرفتن اجزای مختلف خود دارد، باید فرهنگ و روح کارآفرینی و ارزش‌آفرینی در آن جریان داشته باشد. به همین دلیل ساخت یک اکوسیستم نوآوری دشوار و زمان‌بر است. برخلاف ساختمان‌های رنگارنگ که در چند ماه می‌توانند ساخته شوند، فرهنگ را باید لایه لایه و نسل به نسل و طی سال‌ها در جامعه ایجاد نمود.

با این حال اینکه رسیدن به یک اکوسیستم نوآوری مناسب نیاز به زمان دارد به این معنی نیست که نباید برای رسیدن به آن تلاش کرد. هرچند تاکنون نیز تلاش‌های بسیاری در جهت دستیابی به اکوسیستم نوآوری و کارآفرینی در ایران شده است که در نهایت همین تلاش‌ها سبب شده است که در این نقطه قرار بگیریم، اما نتیجه‌ی این تلاش‌ها در حوزه‌ی سلامت کمی کمرنگ بوده است و ما با نقطه‌ی مطلوب در نوآوری سلامت فاصله بسیاری داریم.

شاید وضعیت امروز اکوسیستم نوآوری سلامت و به ویژه سلامت دیجیتال مطلوب نباشد اما هرگز نیاز و آمادگی برای شکل دادن این اکوسیستم به این اندازه بالا نبوده است. این نیاز در زمینه‌ی بحران کرونا پیش از هر زمان دیگری تقویت شده و توجهات بسیاری را به خود جلب کرده است. به نظر می‌رسد که اکنون بهترین زمان برای ورود، همکاری و جهش در نوآوری سلامت است.

وضعیت کنونی اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال ایران

اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال ایران عمری کمتر از یک دهه دارد و همچنان در حال بلوغ است و اجزای مختلف این اکوسیستم به آرامی در حال رشد و شکل‌گیری هستند.

مهم‌ترین بخش این اکوسیستم، استارتاپ‌ها هستند. بیشتر استارتاپ‌های سلامتی که در ایران راه‌اندازی شده‌اند، در حوزه‌ی سلامت دیجیتال فعالیت دارند و کمتر استارتاپی در حوزه‌های دیگر دیده می‌شود یا حداقل عنوان استارتاپ به آن‌ها داده نشده است. طبق بررسی‌ انجام شده توسط گروه مدلین در فروردین 1399، بیش از 160 استارتاپ سلامت دیجیتال در ایران شناسایی شده‌اند. نقشه‌ی استارتاپ‌‌های سلامت دیجیتال ایران را در شکل زیر آورده شده است.

افزون بر استارتاپ‌ها که مهم‌ترین بخش این اکوسیستم هستند، اجزای سرمایه‌گذاری که به رشد استارتاپ‌ها در مراحل مختلف کمک می‌کنند از جمله شتاب‌دهنده‌ها، مراکز رشد، شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، نقش بسیار مهمی دارند.

شتاب‌دهنده‌ها باید در مراحل اولیه‌ی رشد استارتاپ‌ها افزون بر سرمایه‌گذاری با آموزش، مشاوره و منتورشیپ آن‌ها را برای ورود به بازار و جذب سرمایه‌‌ی مرحله‌ی بعد آماده نمایند. اولین شتاب‌دهنده در ایران سال 1393 کار خود را آغاز کرد و در 5 سال گذشته بیش از 45 شتاب‌دهنده به صورت رسمی به ثبت رسیده‌اند. تاکنون بیش از 14 شتاب‌دهنده‌ی تخصصی در حوزه‌ی سلامت فعالیت داشته‌اند و نزدیک به 12 شتاب‌دهنده‌ی عمومی نیز تاکنون پذیرای استارتاپ‌های سلامت بوده‌اند. در حال حاضر آمار و اطلاعات دقیقی از خروجی این شتاب‌دهنده‌ها در دسترس نیست.

در مورد شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر و صندوق‌های سرمایه‌گذاری نمی‌توان تعداد آن‌ها را به قطعیت عنوان کرد اما بیش از 20 مورد از آن‌ها که در استارتاپ‌های سلامت سرمایه‌گذاری کرده‌اند و یا در اهداف خود این حوزه را ذکر نموده‌اند، می‌توان نام برد. نقشه‌ی این اجزای سرمایه‌گذار در اکوسیستم استارتاپ‌های سلامت در شکل زیر آورده شده است.

در این میان لازم است اشاره‌ای نیز به مراکز رشد داشته باشیم. مراکز رشد (Incubator) مربوط به استارتاپ‌های سلامت توسط دانشگاه‌های علوم پزشکی در سراسر ایران راه‌اندازی شده‌اند اما اطلاعات دقیقی از هسته‌های فناور یا شرکت‌هایی که در این مراکز مستقر هستند، در دسترس نیست.

با بررسی وضعیت کنونی اکوسیستم استارتاپی سلامت به نظر می‌رسد که اجزای سرمایه‌گذاری به ویژه در حوزه‌ی سلامت نتوانسته‌اند به اهداف مورد نظر خود دست پیدا کنند؛ هر چند شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور در این عدم موفقیت بی‌تاثیر نبوده است اما افزون بر آن می‌توان عوامل مختلفی را بر این عدم موفقیت موثر دانست.

مشکلات و ضعف‌های اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال ایران

به طور کلی به نظر می‌رسد که ساختارهای ترغیبی، تربیتی، حمایتی و سرمایه‌گذاری در اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال ایران هنوز نتوانسته‌اند کفایت لازم را برای ایفای نقش خود و البته ایجاد ساختارهایی پایدار کسب نمایند. برخی از مهم‌ترین مشکلات و ضعف‌های این اجزای اکوسیستم در ادامه ذکر شده است:

1.  بی‌نتیجه بودن برنامه‌های ترغیبی و انگیزشی

اقدامات ترغیبی و انگیزشی در ایران بیشتر در حد رویدادهایی مانند استارتاپ‌ویکند بوده است. رویدادهایی محدود که نه تنها توانمندی کافی و لازم را ایجاد نمی‌کند، بلکه در شناسایی استعدادهای بالقوه نیز ناکارآمد است. هر چند برنامه‌های دیگری مانند مدرسه‌های کسب‌وکار با عناوین مختلف نیز برگزار می‌شوند اما هزینه‌ی شرکت در این برنامه‌ها بسیار زیاد است و به نظر می‌رسد بیشتر از آنکه برای علاقه‌مندان مفید باشد به ابزاری برای درآمدزایی برگزارکننده تبدیل شده است.

2.  کمبود ایده‌های نوآورانه

یک معضل فراگیر در اکوسیستم استارتاپی ایران وفور ایده‌های تکراری و سطحی و کمبود ایده‌های نوآورانه‌ای است که بتوانند مشکلی اساسی و بزرگ را حل ‌نمایند. در حوزه‌ی سلامت به دلیل پیچیدگی این حوزه این معضل دو چندان شده است. یکی از دلایل این مشکل را می‌توان حضور کمرنگ متخصصان حوزه‌ی سلامت در استارتاپ‌ها و اکوسیستم نوآوری دانست.

3.  نبود برنامه‌های منسجم آموزشی

یکی از خدمات‌ اصلی شتاب‌دهنده‌ها آموزش است. با این حال کمتر دیده می‌شود شتاب‌دهنده‌ها برای ارتقای توانمندی‌های گروه‌های خود، برنامه‌های آموزشی مدون، منسجم و منظمی داشته باشند. از یک سو بیشتر این آموزش‌ها محدود به مهارت‌های کسب‌وکاری و استارتاپی است که به نظر می‌رسد افزون بر این موارد مهارت‌های دیگری نیز مورد نیاز گروه‌ها است و از سوی دیگر نهاد دانشگاه نیز که وظیفه‌ی آموزش را دارد، هنوز نتوانسته است نقش خود را در زمینه‌ی آموزش راه‌اندازی کسب و کار ایفا کند.

4.  کمبود منتور و مشاور متخصص

تشخیص افراد مدعی منتورینگ از منتور و مشاور واقعی که بتواند کمکی راهبردی و مفید به استارتاپ‌ها ارائه دهد، بسیار سخت شده است. تعدد افرادی که بدون پیشینه‌ی عملیاتی و اجرایی به عنوان منتور استارتاپ معرفی می‌شوند، سبب مشکلات بسیار و تحمیل هزینه‌های سنگین به استارتاپ‌ها شده است. در حقیقت یافتن منتورها و مشاورانی که هم تجربه‌ی عملی و هم دانش تئوری و بروزی داشته باشند به چالشی اساسی برای اکوسیستم استارتاپی تبدیل شده است.

5.  تخصصی نبودن شتاب‌دهنده‌ها

شتاب‌دهنده‌ها برای آنکه بتوانند خدمات مفیدی به استارتاپ‌ها ارائه دهند، لازم است یک یا چند حوزه‌ی تخصصی برای خود انتخاب نمایند. انتخاب نکردن حوزه‌ی تخصصی سبب می‌شود که نتوانند خدمات مفید آموزشی و منتورشیپ ارائه نمایند. از سوی دیگر غیر تخصصی بودن شتاب‌دهنده سبب می‌شود که در شناسایی سرمایه‌گذاران مراحل بعد نیز دچار ضعف شوند و نتوانند سرمایه‌گذاران مناسبی را برای خروج از استارتاپ‌های خود بیابند.

6.  ضعف ارتباط با صنعت

اکوسیستم نوآوری ایران در زمان شکل‌گیری نتوانست با صنایع قدیمی و سنتی ارتباط مناسبی برقرار کند. شاید این موضوع را بتوان بزرگ‌ترین مشکل و بن‌بست این اکوسیستم در ایران دانست. عدم حضور صنایع، افزون بر محدود کردن سرمایه‌های ورودی برای سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها، شانس همکاری استارتاپ‌ها و نفوذ در بازار را نیز بسیار کم می‌کند. به نظر می‌رسد صنایع به عنوان یک بخش حیاتی از اکوسیستم نوآوری و استارتاپی ایران به دلیل انحصارطلبی پیشگامان اکوسیستم، حضور فعال و موثر در این عرصه را مناسب نیافته‌اند.

7. نقش کمرنگ دانشگاه‌های علوم پزشکی

یکی از اجزای مهم و حیاتی برای رشد اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال، دانشگاه‌ها هستند. دانشگاه‌های علوم پزشکی در حوزه‌ی فناوری حضور پررنگی داشته‌اند اما متاسفانه در حوزه‌ی نوآوری و به صورت اختصاصی سلامت دیجیتال بسیار کمرنگ ظاهر شده‌اند. برخلاف تلاش‌هایی که تاکنون به صورت پراکنده از سوی دانشگاه‌ها انجام شده است، خروجی ملموسی از دانشگاه‌ها دیده نمی‌شود. به نظر می‌رسد که بسیاری از دانشگاهیان و اعضای هیات علمی هنوز اهمیت و تاثیرات سلامت دیجیتال بر آینده این حوزه را درک نکرده‌اند.

ساختار مطلوب برای اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال ایران

ساختار مطلوبی که برای اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال ایران می‌توان متصور بود به 4 دسته تقسیم می‌شود:

1. ساختارهای نوآوری
2. ساختارهای سرمایه‌گذاری
3. ساختارهای بازار
4. ساختارهای حاکمیت

در این چهار دسته اجزای مختلفی وجود دارد که حتی گاهی برخی اجزا در بیش از یک ساختار قرار می‌گیرند اما برای دستیابی به اکوسیستم مطلوب باید هر چهار ساختار با هم و به صورت متوازن رشد کنند. در واقع رشد هر کدام از این ساختارها وابسته به سه ساختار دیگر است و اگر حتی یکی از این ساختارها رشد کافی نداشته باشد، سبب متوقف شدن ساختارها و تمام اکوسیستم می‌گردد.

ساختار‌های نوآوری سلامت دیجیتال

در میان ساختارهای نوآوری مهمترین بخش استارتاپ‌ها هستند. استارتاپ‌های سلامت دیجیتال نه تنها در این ساختار بلکه در تمام اکوسیستم مهم‌ترین بخش به حساب می‌آیند و تمام تمرکز اکوسیستم باید در جهت رشد و توسعه استارتاپ‌ها باشد.

اجزای آموزشی و منتورینگ از جمله اساتید، منتورها و مشاورانی که به صورت شخصی یا سازمانی فعالیت می‌کنند، در میان ساختارهای نوآوری قرار می‌گیرند. این اجزا کمک می‌کنند تا استارتاپ‌ها با خطر کمتر و سرعت بیشتر بتوانند رشد کنند. برنامه‌های پیش‌شتابدهی و شتابدهی که خدمات آموزشی و منتورشیپ ارائه می‌دهند در همین جایگاه قرار می‌گیرند. از جمله‌ی این برنامه‌ها می‌توان به آزمایشگاه نوآوری سلامت دیجیتال مدلین اشاره کرد.

رسانه‌ها و جوامع تخصصی نیز از دیگر اجزا ساختارهای نوآوری هستند. نقش اصلی رسانه‌ها در اکوسیستم نوآوری، ترویج فرهنگ نوآوری و جذب افراد و سازمان‌ها به این اکوسیستم است. هر چند که رسانه‌ها می‌توانند نقش آموزشی و اطلاع‌رسانی نیز داشته باشند. در برخی از اکوسیستم‌های نوآوری ایران مانند تجارت الکترونیک یا فین‌تک نقش پررنگ و موثر رسانه‌ها دیده می‌شود اما در حوزه‌ی سلامت دیجیتال رسانه‌ای که بتواند نقش فرهنگ‌سازی و ترویجی داشته باشد، هنوز کمرنگ است. رسانه مدلین‌مگ با آنکه بیش از 2 سال است که در حوزه‌ی سلامت دیجیتال فعالیت می‌کند اما بیشتر نقش آموزشی و تحلیلی داشته است.

میان‌رشته‌ای بودن حوزه‌ی سلامت دیجیتال و به ویژه در زمینه‌ی کارآفرینی آن نیاز به وجود جوامع تخصصی را دوچندان کرده است. ایجاد شدن جوامع تخصصی کمک می‌کند که افراد بتوانند در آن زمینه‌ی خاص رشد کنند و دسترسی به این نیروهای انسانی متخصص بهبود یاید.

ساختارهای سرمایه‌گذاری سلامت دیجیتال

ساختارهای سرمایه‌گذاری مختلفی برای تامین مالی استارتاپ‌ها در مراحل مختلف آن‌ها نیاز است. سرمایه‌گذاران اعم از حقیقی و حقوقی برای آنکه بتوانند ارزشی واقعی برای استارتاپ‌ها ایجاد کنند باید رویکرد تخصصی داشته باشند. این رویکرد تخصصی به ویژه برای حوزه‌ی سلامت که ویژگی‌های منحصر به فردی دارد، بسیار واجب و ضروری است. سرمایه‌گذارانی که رویکرد تخصصی ندارند می‌توانند مسیر استارتاپ را منحرف کنند و تصمیمات اشتباه را تحمیل نمایند.

لازم است انواع منابع تامین مالی تخصصی برای اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال تشکیل گردند. در مورد انواع این منابع تامین مالی می‌توانید مقاله‌ی «3 روش جذب سرمایه استارتاپ ها» را مطالعه نمایید.

در این میان نقش شتابدهنده‌های تخصصی سلامت دیجیتال که در کنار آموزش و منتورینگ بتوانند سرمایه‌ی مورد نیاز استارتاپ‌ها در مراحل اولیه را تامین نمایند، بسیار مهم است. هیچ کدام از شتابدهنده‌هایی که تاکنون در حوزه‌ی سلامت دیجیتال، چه به صورت تخصصی و چه به صورت عمومی فعالیت می‌کرده‌اند، خدمات کامل مورد نیاز استارتاپ‌ها را ارائه ننموده‌اند. به عنوان مثال شتابدهنده‌ای که خوب سرمایه‌گذاری می‌کند اما خدمات آموزشی و منتورشیپ مناسب ارائه نمی‌کند و استارتاپ‌های آن به نتیجه‌ی مورد انتظار نمی‌رسند و یا شتابدهنده‌ای که خدمات منتورینگ و آموزش خوبی دارد اما توان سرمایه‌گذاری ندارد، هر دو توان ارزش‌آفرینی در اکوسیستم نوآوری را ندارند.

شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری نیز باید بتوانند ارزشی بیش از تامین مالی ایجاد کنند. به عنوان مثال دسترسی به بازار، شبکه‌ی مشاوران و متخصصان و یا تسهیل واردات یا صادرات از جمله ارزش‌هایی است که برای استارتاپ‌ها می‌تواند بسیار مفید و کاربردی باشد.

ساختارهای بازار سلامت دیجیتال

اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال باید بتواند بازیگران اصلی بازار سلامت را جذب نماید تا زمینه‌ی ورود راهکارهای نوآورانه به بازار تسهیل گردد. بازیگران بازار سلامت را می‌توان به دسته‌های مختلفی تقسیم کرد اما آنچه در اینجا اهمیت دارد، نوع بازار و چگونگی تعامل با آن است. بنابراین اجزای بازار سلامت را که باید در اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال نقش فعالی داشته باشند، می‌توان به موارد زیر تقسیم کرد:

• تولید‌کنندگان و شرکت‌های فعال خصوصی یا دولتی در زمینه‌ی تجهیزات پزشکی، مصرفی و داروها
• ارائه‌دهندگان خدمات خصوصی مانند بیمارستان‌ها، کلینیک‌ها و مطب‌ها
• ارائه‌دهندگان خدمات دولتی که بیشتر زیر مجموعه‌ی دانشگاه‌های علوم پزشکی یا برخی از نهادها و سازمان‌های دولتی هستند
• ارائه‌دهندگان خدمات عمومی مرتبط با سلامت مانند خیریه‌ها، سازمان‌های مردم نهاد و شهرداری‌ها

هر کدام از این بازیگران حوزه‌ی سلامت دسترسی متفاوتی به بخشی از بازار سلامت دارند و لازم است که همه آن‌ها در اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال کم و بیش حضور داشته باشند. این حضور به این معناست که آن‌ها درک درستی از نوآوری، خطر آن و چگونگی تعامل مناسب با آن‌ها را دارند و مشتاق و مایل هستند که در مراحل اولیه برای ورود این نوآوری‌ها به بازار همکاری کنند.

ساختارهای حاکمیتی سلامت دیجیتال

سلامت دیجیتال حوزه‌ای نوظهور است و نوآوری‌های آن با قوانین، مقررات و ضوابط پیشین هماهنگی ندارد؛ به همین دلیل نیاز است که ساختارهای حاکمیتی و نظارتی در اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال حضور داشته باشند و مسیر رشد و توسعه‌ی این نوآوری‌ها را هموار نمایند. سازمان‌ها و نهادهایی که در این راستا بیشترین کمک و همراهی را می‌توانند داشته باشند عبارتند از:

• وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
• وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
• معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری
• اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی

نکته‌ی بسیار مهم آن است که این سازمان‌ها و نهادها نباید نقش اجرایی به خود بگیرند. پیاده‌سازی پلتفرم‌ها، اجرای برنامه‌های آموزشی یا ساخت مراکز بیشتر از آنکه کمک کننده باشند، می‌توانند اکوسیستم را از تعادل خارج کنند. البته که بسیاری از فعالیت‌های تشویقی و تسهیل‌کننده‌ای که تاکنون در این راستا انجام شده بسیار کمک کننده بوده است اما نقش اصلی ساختارهای حاکمیتی برای بروزرسانی قوانین و مقررات که با نوآوری‌های سلامت دیجیتال همگام گردد، هنوز به نتیجه‌ای نرسیده است.

راهکارهای بازطراحی اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال

همانگونه که ذکر شد برای رسیدن به اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال مطلوب که در بالا معرفی گردید، باید تمامی ساختارهای آن همگام با هم رشد کنند. مجموعه‌ی مدلین با تجربه‌ی چند ساله‌ی فعالیت در حوزه‌ی سلامت دیجیتال و اجزا‌ی مختلف اکوسیستم نوآوری آن، مسیری گام به گام را برای رسیدن به اکوسیستم مطلوب بالا ترسیم کرده است. این اقدامات با توجه به اهمیت و اولویت به ترتیب قرار گرفته‌اند:

1. برنامه‌های نوآوری تخصصی سلامت دیجیتال
2. سازمان‌های سرمایه‌گذار حرفه‌ای و تخصصی سلامت دیجیتال
3. رسانه‌ها و جوامع تخصصی نوآوری سلامت دیجیتال
4. ایجاد استانداردها و قوانین متناسب با سلامت دیجیتال
5. ایجاد زیرساخت‌های توسعه‌ی سلامت دیجیتال

همکاری و تعامل مثبت به منظور بازطراحی اکوسیستم نوآوری سلامت دیجیتال ضروری است و باید فعالان این حوزه با همکاری یکدیگر در راستای بهبود و ارتقا اکوسیستم گام بردارند.