اقتصاد دیجیتال چیست؟
در دنیای امروز شما هر لحظه در مواجهه با اقتصاد دیجیتال هستید. هنگامی که از طریق تلفن همراه با پزشک خود صحبت می‌کنید و از سیستم دیگر نسخه‌ی خود را برای داروخانه ارسال می‌کنید و پیک دارو را در منزل تحویل شما می‌دهد یا زمانی که تاکسی اینترنتی می‌گیرید، هنگامی که از خرده‌فروشی آنلاین خرید می‌کنید، هنگامی که پولی حواله می‌کنید، برای مسافرت بلیط قطار می‌گیرید و حتی هنگامی که برای شریک تجاری خود پیامی می‌فرستید، تمام این‌ها را می‌توان در ذیل اقتصاد دیجیتال تعریف کرد. با توجه به تمام این تفاسیر می‌توان گفت مرزهای میان اقتصاد سنتی و اقتصاد دیجیتال بسیار کمرنگ شده است؛ به‌طوری‌که امروز نمی‌توان مرز مشخصی میان اقتصاد دیجیتال و غیردیجیتال قائل شد.
به زبان ساده اقتصاد دیجیتال «شبکه‌ای جهانی از اقتصاد و فعاليت‌های اجتماعی است که از طريق فناوری اطلاعات مانند اينترنت، تلفن‌های همراه و شبکه‌ها محقق شده است.»
در اقتصاد دیجیتال دو رکن اساسی وجود دارد:
- تولید کالای دیجیتال
- تولید کالای غیردیجیتال با استفاده از فرایندها و ابزار دیجیتال
اهداف اقتصاد دیجیتال
- افزایش سلامت جسم و روان جامعه
- ارتقای مشارکت مردم در اداره‌ی جامعه
- افزایش کارآمدی عملکرد حاکمیت
- افزایش شفافیت
- افزایش اشتغال
- بهبود فضای رقابت آزاد
افزایش سلامت جسم و روان جامعه
شاید اولین و مهم‌ترین هدف اقتصاد دیجیتال بعد سلامت جامعه باشد. این امکان به وسیله‌ی اقتصاد دانش بنیان مبتنی بر دیجیتال با افزایش دسترسی‌های حوزه‌ی سلامت و همچنین سرعت در واکنش و عملکرد، سبب تغییر در نوع خدمات و همچنین کیفیت آن خواهد شد.
ارتقای مشارکت مردم در اداره‌ی جامعه
مردم با داشتن اپلیکیشن‌های متعدد در نظام تصمیم‌گیری برای آینده‌ی خود نقش کلیدی خواهند داشت. همچنین با استفاده از تحلیل داده‌های دریافتی از جامعه می‌توان خروجی تصمیمات اتخاذشده را سنجید.
افزایش کارآمدی عملکرد حاکمیت
راهبردهایی که سبب افزایش کارآمدی حوزه حاکمیت شده و از سوی دیگر توسط فناوری اطلاعات و ارتباطات قابل انجامند عنوان می گردد. برقراری هر یک از این عوامل و اهداف، قدمی برای دستیابی به کارآمدی حاکمیتی است.
- ساده‌سازی و روان‌سازی خدمات دولتی
- شفاف‌سازی و نظارت بر خدمات و فرایندهای دولتی
- یکسان‌سازی و استانداردسازی خدمات دولتی
- سرعت بخشی خدمات و فرایندهای دولتی
- یکپارچه‌سازی خدمات دولتی
- خودکارسازی خدمات و فرایندهای دولتی
- مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی و اطلاع رسانی
افزایش شفافیت
استفاده از داده‌های دریافتی در دولت الکترونیک افزون بر کاهش صدمات سبب پایش دقیق‌تر موارد زیر خواهد شد؛ از جمله سامانه‌های تولید اطلاعات را برای رصد جریان اسناد، جریان کالا، خدمات و داراییهای فیزیکی و جریان‌های مالی استفاده می‌کنند و مشتمل‌اند بر: سامانه‌های مستندسازی جریان وجوه، ورود و خروج کالا و دارایی، ثبت معاملات، ثبت تغییرات موقعیت جغرافیایی و مجوزها. سامانه‌های کاربردی نیز شامل سامانه‌هایی هستند که با پردازش اطلاعات تولیدشده در سامانه‌های تولید اطلاعات، ارزش افزوده‌ی اطلاعاتی ایجاد می‌کنند و تصمیم‌گیری سیاست‌گذار و نیز بخش خصوصی را تسهیل می‌نمایند.
افزایش اشتغال
کسب‌وکارهای نوپا یا همان استارتاپ‌ها به دلیل اهمیتشان در اقتصاد کشورها و ایجاد اشتغال به یکی از موضوعات مهم در کشورهای مختلف دنیا تبدیل شده‌اند و در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و یا در حال توسعه، ظرفیت‌ها و فرصت‌های استارتاپی در اختیار دیگر بخش‌های اقتصادی برای برون‌رفت از مشکلات در نظر گرفته شده است.
ترغیب شركت‌ها و سازمان‌ها برای اضافه شدن به جمع شتاب‌دهنده ها، تعدیل برخی قوانین دست‌وپاگیر در حوزه‌ی راه‌اندازی استارتاپ‌ها، كاهش زمان و هزینه‌های مرتبط با راه‌اندازی و ادامه‌ی فعالیت استارتاپ‌ها، تدوین نقشه‌ی راه جامع و متناسب به وسیله‌ی دولت در ارتباط با سرمایه‌گذاری، تنظیم یک برنامه‌ی كوتاه‌مدت و میان‌مدت روشن با تكیه بر افزایش اشتغال، ایجاد امكان دسترسی كامل به وضعیت بازارهای مالی، پولی و سرمایه، ایجاد واحدهای حمایتی در دانشگاه‌ها و بسته‌های حمایتی برای دانشجویان كارآفرین، راه‌اندازی سازوكار بهره‌برداری از ایده‌های جوانان خلاق از جمله دانش آموزان، حمایت بدون قید و شرط از استارتاپ‌ها و بنگاه‌های كسب‌وكار و هدایت نظام‌مند بخش خصوصی به طرف حمایت از استارتاپ‌ها از جمله اقدام‌های ضروری برای بهبود اکوسیستم استارتاپی در ایران به شمار می‌روند.
بهبود فضای رقابت آزاد: با اصلاح موارد قانونی و کمک به رشد و توسعه‌ی کسب‌وکارهای استارتاپی می‌توان وارد بازاری خصوصی و رقابتی از نوع شفاف و قانونمدار شد. این فضا با کمک به ایجاد روابط پویا از انحصارگرایی جلوگیری کرده و سبب رشد نوآوری و فناوری خواهد شد و از اثرات غیرمستقیم آن می‌توان به افزایش تولید ناخالص ملی اشاره کرد.
ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال
می‌توان ۱۰ ویژگی اصلی برای اقتصاد دیجیتال بر شمرد:
- نوآوری
- جهانی‌سازی
- رویکرد اکوسیستمی
- داده محوری
- عدم تمرکز
- رویکرد پلتفرمی
- اثرات شبکه‌ای
- ارزش‌آفرینی سرمایه‌های فکری
- سرعت بالای انتشار فناوری
- عدم ثبات
اما پتانسیل‌های اقتصاد دیجیتال چیست؟
اقتصاد دیجیتال مانند تمام پدیده‌های نوظهور دنیا دارای پتانسیل‌های بالقوه‌ای است که می‌تواند با توجه به ظرفیت‌های موجود در کشور به فعلیت درآید. خوشبختانه میزان نفوذ اینترنت و گوشی‌های هوشمند در ایران طی سالیان اخیر رشد چشمگیری داشته است (با نرخ نفوذ نزدیک به ۵۰ میلیون تلفن هوشمند). این رشد، بستری را فراهم آورده که شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها بتوانند در آن خدمات خود را ارائه دهند. همچنین وجود متخصصان بسیار زیاد در زمینه‌ی فناوری اطلاعات در کشور به پیشرفت بیش از پیش در این زمینه کمک می‌کند.
سلامت دیجیتال در توسعه اقتصادی
استفاده از خدمات دیجيتال در بخش‌های مختلف جامعه می‌تواند نقش مهمی در توسعه‌ی کشورها داشته باشد. برای مثال در حوزه‌ی سلامت، فناوری تله‌مدیسين می‌تواند خدمات پزشکی باکيفيت را به‌راحتی و با هزینه‌ی کم در اختيار کاربران این فناوری قرار دهد و به بيمارستان‌ها و مراکز پزشکی این امکان را می‌دهد که بتوانند به متخصصان به‌راحتی دسترسی داشته باشند.
در برخی از کشورهای آفریقایی برنامه‌های سلامت الكترونیکی در حال اجرا است. كنيا یکی از کشورهای پیشرو در این زمینه است که در سال ۲۰۱۵ همکاری خود را با گروه «مِرک» آغاز کرد. آن‌ها با مشارکت یکدیگر یک پلتفرم سلامت الكترونيكی تدوین کرده‌اند که در آن بيماران و ارائه‌دهندگان خدمات پزشکی را در نقاط دوردست از طریق انتقال اطلاعات و دانش و ویدئوکنفرانس با متخصصان در بيمارستان کنیاتا پيوند می‌دهد و بدین وسیله کيفيت خدمات ارائه‌شده در این کشور افزایش و هزینه‌ی استفاده از خدمات پزشکی بسيار کاهش یافته است.
شاخصه‌های توسعه اقتصادی چیست؟
یکی از شاخص‌های اندازه‌گيری ميزان توسعه‌ی اقتصاد دیجیتال که در جهان استفاده می‌شود، شاخص اقتصاد دیجیتال و جامعه (DESI) است. با استفاده از این شاخص از پنج بُعد مختلف می‌توان عملكرد کشورهای عضو اتحادیه اروپا را در توسعه‌ی دیجیتالی بررسی کرد. این ابعاد عبارتند از:
- كيفيت و كمّيت اتصال: به‌عنوان معیاری برای اندازه‌گيری میزان توسعه‌ی زیرساخت‌های فيزيكی اینترنت و کيفيت آن‌ها.
- سرمايه‌ی انسانی: توانایی منابع انسانی کشورها را در بهره‌برداری از فرصت‌های به وجود آمده‌ی ناشی از جامعه‌ی فناوری بررسی می‌کند.
- استفاده از اينترنت: به فعاليت‌هایی که افراد به‌صورت آنلاین انجام می‌دهند، اشاره دارد.
- يكپارچگی تكنولوژی‌های ديجيتال: سطح دیجيتال‌سازی کسب‌وکارها و ميزان استفاده از فروش آنلاین را تعيين می‌کند.
- خدمات عمومی ديجيتال: دیجیتال کردن خدمات عمومی ارائه‌شده را در قالب دولت الكترونیک اندازه‌گيری می‌کند.
بایدهای حوزه‌ی رگولاتوری و سیاستگذاری در جهت کمک به توسعه سلامت دیجیتال
- رقابتی نمودن ارائه‌ی خدمات زیرساخت ارتباطی با واگذاری به بخش خصوصی
- حمایت از توسعه‌ی پلتفرم به‌عنوان خدمت
- تقویت مراکز داده‌ی ملی
- توسعه‌ی پوشش شبکه‌ی فیبر نوری کشور
- توسعه‌ی ظرفیت اینترنت بین‌الملل
- توسعه‌ی ظرفیت شبکه‌ی ملی اطلاعات
- آزادسازی باندهای فرکانسی
- بازنگری در معماری شبکه‌ی زیرساخت مبتنی بر فناوری‌های نوین
اکوسیستم اقتصاد دیجیتال
مؤلفه‌های اکوسیستم اقتصاد دیجیتال را دولت، سیاست و چارچوب‌های قانونی و زیرساخت‌هایی مانند اینترنت، ارائه‌دهندگان خدمات دیجیتال، کسب‌وکار و تجارت الکترونیکی، اطلاعات و سیستم‌های مدیریت دانش، حقوق مالکیت معنوی، ارائه‌دهندگان خدمات ارتباطات راه دور، سرمایه‌ی انسانی و کارمندان دانش و تحقیق و توسعه و فناوری‌های نوظهور تشکیل می‌دهند.
موضوع مهم اولویت‌بندی و تکمیل هر کدام از این اجزا است، زیرا می‌توان پارامترهایی مطابق با برنامه‌های توسعه‌ی کشورها در بخش تکنولوژی و کسب‌وکار به آن اضافه کرد. البته مهم‌تر از این مؤلفه‌ها، شاخص‌ها و راهبردهایی است که برای توسعه‌ی اقتصاد دیجیتال در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین حتما باید در یک اقدام ملی اهداف، شاخص و راهبردها تدوین شود.
شاخص‌های کمک به رشد اکوسیستم دیجیتال
- ارتقای خدمات کلیدی دولت مبتنی بر فناوری‌های تحول‌آفرین
- ارائه‌ی خدمات دولتی مبتنی بر توسعه‌ی هویت دیجیتال
- راه‌اندازی (آزمایشگاه دیجیتال‌سازی خدمات عمومی)
- طراحی و توسعه‌ی پلتفرم دیجیتال ملی برای ارائه‌ی خدمات یکپارچه
- طراحی و استقرار پلتفرم هوشمند تبادلات ارزی
- طراحی و پیاده‌سازی پلتفرم هوشمند مدیریت بحران
- طراحی و استقرار نظام پایش شاخص‌های کلیدی دیجیتال
دانشگاه‌های علوم پزشکی و سلامت دیجیتال
امروزه رقابت در کشورهای جهان تحت تأثیر جهانی شدن و دیگر فرایندها قرار می‌گیرد. در رقابت، داراییهای غیرملموس همانند دانش یا سرمایه‌ی اجتماعی به‌عنوان کلیدی‌ترین نقش در موتور توسعه‌ی اقتصادی است. برای به فعل درآوردن توانایی بالقوه به‌طور مطلوب در زمینه‌ی توسعه‌ی اقتصادی، حضور فرهنگی برجسته‌ی آموزش لازم است اما کافی نیست. همچنین باید استانداردهای کیف‌ی فعالیت‌های پژوهشی و ترویج استفاده از نتایج در اقتصاد محلی و جهانی حفظ شود.
جهان هم برای نوآوری و هم برای اجرا آن ارزش زیادی قائل است این مسئله در شرکت‌هایی که در زمینه‌های مختلف نوآوری بیشتری دارند، کاملا آشکار است. با از میان رفتن و یا کمرنگ شدن بخش‌های بزرگ تحقیقاتی شرکت‌ها و محدودیت‌های عملی موسسات تحقیقاتی دولتی، دانشگاه‌های تحقیقاتی به طرز چشمگیری مورد توجه قرار می‌گیرند تا به منابع اصلی انواع نوآوری‌های اجتماعی تبدیل شوند. دانشگاه‌های کارآفرین از این چالش بسیار استقبال می‌کنند. همانگونه که پیتر دراکر ، مفسر مشهور این موضوع یکبار گفت: «کارآفرینان نوآوری می‌کنند و این در DNA آن‌هاست.»
وقتی یک دانشگاه تحقیقاتی از یک ذهنیت کارآفرین استقبال می‌کند، نوآوری در آن دانشگاه یک قاعده می‌شود و استثنایی هم ندارد. طی صحبت‌هایی که با همکاران در سراسر جهان و همچنین خودمان داشته‌ایم، یک مسئله‌ی مشترک ما را تحت تاثیر قرار داده که چگونه بسیاری از دانشگاه‌ها که پیش‌تر بسیار در زمینه‌ی نوآوری و خلاقیت پیشرو بوده و با وجود اینکه بسیار مبتکرانه و نوآورانه در حوزه‌های مختلف فعالیت می‌کرده‌اند، اکنون از بین رفته‌اند. پس از جلسات متعدد به این نتیجه رسیدیم که نوآوری بدون اجرا هیچ تاثیری ندارد و بسیاری از جوامع دانشگاهی با مسدود کردن و مقابله با تبدیل شدن دانشگاه به یک محیط نوآورانه به واقعیت، نشان دادند که با این مسئله راحت نیستند. فرهنگ یک دانشگاه کارآفرین این است که از اجرای ایده‌های نوآورانه و فرایندهای همراه آن استقبال کند و حتی برای آن جشن بگیرد. از تحقیقات و پژوهش در حوزه‌های مرتبط استقبال می‌کند، برای بهبود مستمر تلاش می‌کند و می‌فهمد که اصلاحات ظاهرا جزئی در دوره می‌تواند منجر به نوآوری با تاثیر بالا شود. این کارآفرین در تقاطع نوآوری و اجرا پیشرفت می‌کند و ما معتقدیم که توجه به این فضا بیشترین بازدهی را برای جوامع دانشگاهی در پی خواهد داشت.
آنچه باید در دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم دانشگاه‌های علوم پزشکی در برنامه جدید قرار گیرد، مباحث مرتبط با مهارت‌های دیجیتالی و همچنین کسب‌وکار دیجیتالی است؛ این آموزه‌ها عبارند از:
- رهبری و حکمرانی دیجیتال
- قابلیت‌های دیجیتال
- آموزش، یادگیری و ارزیابی پیشرفته‌ی دیجیتالی
- محیط‌های پیشرفته‌ی دیجیتالی
- جوامع دیجیتالی
