روند استفاده از ابزارها و امکانات دیجیتال در حوزه سلامت، در سال‌های اخیر شتاب بسیاری گرفته‌است. پیش‌بینی می‌شود که این روند خیلی گسترده‌تر و فراگیرتر ادامه پیدا کند. این اتفاقات را می‌توان ذیل مفهومی به نام تحول دیجیتال سلامت بررسی کرد.
دکتر آیدین پرنیا، روز یکشنبه دهم اسفندماه در برنامه‌ی طلوع، دربارهی این تحول و ابعاد مختلف آن صحبت کرد. او در پاسخ به سوالات مجری برنامه، خانم صبورنژاد، نیازهایی را که ما را به سمت این تحول سوق داده‌اند شرح می‌دهد و با اشاره به ارزش‌آفرینی‌های محتمل آن، اهمیت موضوع را روشن‌تر می‌سازد.
سلامت دیجیتال چیست؟
سلامت دیجیتال یک واژه جدید است. تعریف آخری که از آن ارائه شده، از طرف سازمان بهداشت جهانی است. دکتر پرنیا در این باره می‌گوید: «بطور خلاصه، وقتی که از تکنولوژی های دیجیتال در سلامت استفاده می‌کنیم، به آن سلامت دیجیتال می‌گوییم. اما نکته اینجاست که در این روندی که حدوداً طی ۵۰-۴۰ سال گذشته طی شده، ما از تکنولوژی‌های روز در حوزه سلامت استفاده کردیم.» انواع تکنولوژی‌هایی که در سلامت تلفیق شدند، طی زمان مفاهیم جدیدی را ایجاد کردند.
سلامت الکترونیک
در ابتدا، استفاده از فناوری اطلاعات (IT) در سلامت مطرح بود که به آن سلامت الکترونیک (Electronic Health, eHealth) می‌گفتیم.
سلامت همراه
بعد از آن، سلامت همراه (Mobile Health, mHealth) آمد که استفاده از تکنولوژی‌های بی‌سیم (wireless) و موبایل در حوزه سلامت بود.
تکنولوژی‌های نوظهور و سلامت دیجیتال
در ادامه، یک‌سری تکنولوژی‌هایی معرفی شدند که به آن‌ها فناوری‌ها یا تکنولوژی‌های نوظهور می‌گوییم. تکنولوژی‌هایی مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، بلاکچین و پرینت سه‌بعدی. در حال حاضر، همه‌ی این مفاهیم در مفهومی به نام سلامت دیجیتال (Digital Health) جای می‌گیرد و تعریف می‌شود. به گفته‌ی دکتر پرنیا، سلامت دیجیتال مفهوم تازه‌ای است و ابعادش همچنان در حال رشد و توسعه یافتن است.
برای کسب اطلاعات بیشتر دربارهی مفهوم سلامت دیجیتال می‌توانید به مقاله‌ی «۵ راس سلامت دیجیتال که آینده سلامت را شکل خواهد داد» مراجعه کنید.
چه نیازهایی ما را به سمت سلامت دیجیتال سوق می‌دهد؟
دکتر پرنیا در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «قبلاً فناوری های دیجیتال خیلی نوپا و نوظهور بودند، و کاربردهاش مثل الان مشخص نبود. این مسئله یک تفاوت را در عصر حاضر رقم می‌زند. یک زمانی ما می‌آمدیم فناوری را داخل سلامت ارائه می‌دادیم. الان تقریبا این روند برعکس شده؛ یعنی ما یک سری نیازهایی را در حوزه سلامت به شدت احساس می کنیم.»
مثالی که او برای این نیازها می‌زند، نیاز جامعه به مراقبت سلامت بیشتر با توجه به بهبود کیفیت زندگی و افزایش طول عمر افراد است. به گفته‌ی وی، سیستم سلامت ما درمان‌محور است، و به همین دلیل توان پیشگیری آن بسیار کمتر از توان درمان است. سیستم سلامت برای پاسخ به این نیاز، راهکارش این است که کادر درمان بیشتری تربیت بکند، مراکز درمانی بیشتری راه‌اندازی کند، و… . این‌ها راهکارهای هزینه‌بری هستند. ناگفته نماند که افزایش آمار بیماری‌های مزمن نیز هزینههای بیشتری را به سیستم سلامت متحمل می‌شود؛ زیرا پیگیری روند درمان این بیماری‌ها پرهزینه‌تر است. تلاش سیستم سلامت برای حفظ کیفیت درمان و سلامت جامعه، عاملی است که باعث افزایش مداوم هزینههای آن می‌شود.
دکتر پرنیا در ادامه می‌گوید: «سیستم قبلی، نمی‌تواند جوابگوی نیازهای فعلی جامعه باشد. بنابراین، ما نیازمند راهکارهای جدید هستیم. بخش بزرگی از این راهکارها را می‌توانیم از فناوری‌های جدید و به‌روزی بگیریم که در صنایع دیگر نیز استفاده شدند و موفقیت‌آمیز بودند.»
این نیازها، ما را به سمت عصر تحول دیجیتال سلامت سوق می‌دهند. تحولی که شروع شده، ولی هنوز پایان نیافته و ما در وسط آن قرار داریم.
برای آشنایی بیشتر با تحولی که در صنعت سلامت در حال رخ دادن است، به مقاله‌ی «همه آنچه درباره تحول دیجیتال سلامت باید بدانیم» مراجعه کنید.
تحول سیستم سلامت، نیازمند تغییرات کلان است
دکتر پرنیا با اشاره به یکی از جنبه‌های مهم این تحول، یعنی پیاده‌سازی یک سیستم پیشگیری‌محور، این موضوع را روشن‌تر می‌سازد. به گفته‌ی وی، برای پیشروی نظام سلامت از درمان‌محور بودن به سمت پیشگیری‌محور بودن، به فراهم شدن زیرساخت‌های متعددی نیاز است. او در این باره می‌گوید: «سیستمی که برنامه‌ریزی شده، ساختارش حول همان محور درمان توسعه پیدا کرده‌است. تغییر دادن این ساختار نیازمند تغییرات کلان است. ما با راهکارهای کوچک خیلی نمی‌توانیم این مدل پیشگیری‌محور بودن را پیاده‌سازی بکنیم.»
توانمندسازی بیمار، از ارکان اصلی تحول دیجیتال سلامت
واژه‌ی ePatient (بیمار توانمندشده)، مفهوم تازه‌ای است که حرف “e” اول آن به empowerment و توانمندسازی اشاره دارد. دکتر پرنیا دربارهی این مفهوم که جزو اهداف و چشم‌اندازهای سلامت دیجیتال است، می‌گوید: «ما می‌خواهیم مردم را توانمند بکنیم که خودشان از حودشان مراقبت کنند. اگر به برنامه‌های وزارت بهداشت خودمان هم نگاه بکنیم، به اهمیت بحث خودمراقبتی پی می‌بریم.»
او در ادامه می‌گوید که این خودمراقبتی، نیازمند فراهم شدن زیرساخت‌های توانمندسازی است. مثالی که او برای این زیرساخت‌ها می‌زند، ابزارهای پوشیدنی پایش سلامت مانند مچ‌بندهای هوشمند است. همچنین، به استارتاپی اشاره می‌کند که روی تشخیص و پایش افسردگی بر اساس الگوی لمس تلفن‌های همراه کار می‌کند.
دکتر پرنیا توضیح می‌دهد که اولویت ما بر روی این است که افراد بتوانند خودشان سلامت‌شان را پایش بکنند. مثلاً، فرد مستقلاً بتواند در خانه آزمایش‌های مختلف مورد نیاز را انجام دهد و اطلاعات را برای متخصصان سلامت بفرستد. سپس آن‌ها به او بازخورد بدهند و به او بگویند که به چه خدمتی نیاز دارد. این باعث می‌شود که هزینههای سیستم سلامت به شدت کاهش پیدا کند.
برای آشنایی با دیگر رکن‌های سلامت دیجیتال در آینده، می‌توانید به مقاله‌ی «۵ راس سلامت دیجیتال که آینده سلامت را شکل خواهد داد» مراجعه کنید.
سلامت دیجیتال، ارائه‌دهندگان خدمات سلامت را نیز توانمند می‌سازد
مراکز درمانی و کادر درمان نیز می‌توانند از نوآوری‌های سلامت دیجیتال بهره ببرند. ابزارهای تشخیصی و درمانی جدید، می‌توانند دقت و کیفیت عملکرد را بالا ببرند و هزینه‌ها را کاهش دهند.
کمک به کادر درمان
دکتر پرنیا به استارتاپی اشاره می‌کند که با ابزارهای گرماسنجی و پردازش تصویرهای حاصل از آن با استفاده از هوش مصنوعی، سرطان پستان را تشخیص می‌دهد.
او همچنین برای ابزارهای درمانی، بازی ویدیویی‌ای را مثال می‌زند که در درمان بیش‌فعالی به کار می‌رود و تاییدیه FDA دارد. این بازی مثالی از درمان‌های دیجیتال (Digital Therapeutics) است که امروزه در حال گسترش هستند.
برای آشنایی بیشتر با این استارتاپ و درمان‌های دیجیتال می‌توانید به مقاله‌ی «درمان مبتنی بر بازی ویدیویی؛ تحولی که آکیلی در پزشکی دیجیتال رقم زد» مراجعه کنید.
مراکز درمانی هوشمند
ارتباط مراکز درمانی، تبادل داده میان آن‌ها و تعامل‌پذیری (Interoperability) یکی از بحث‌های مهم در سلامت دیجیتال است. همچنین، استفاده از تکنولوژی‌های جدید برای هوشمندسازی این مراکز نیز حائز اهمیت می‌باشد. فرض کنید مدیریت یک بیمارستان توسط هوش مصنوعی انجام شود. داده‌ها توسط هوش مصنوعی تحلیل شود و بر آن اساس تخصیص منابع انجام شود. این کار می‌تواند هزینههای آن بیمارستان را به شدت کاهش دهد.
برای کسب اطلاعات بیشتر دربارهی تأثیر تحول دیجیتال سلامت بر مراکز درمانی و بیمارستان‌ها، می‌توانید مقاله‌ی «تحول بیمارستان‌ها در عصر سلامت دیجیتال» را مطالعه کنید.
تحول مدیریت پرداخت هزینههای سلامت و بیمه‌ها
مدل‌های پرداخت در نظام سلامت
هزینههای سیستم سلامت در کل دنیا روز به روز در حال افزایش است. مدیران و صاحب‌نظران سلامت به این نتیجه رسیدند که با تغییرات کوچک در مدیریت مالی، قادر به کنترل این افزایش هزینه‌ها نیستند. آن‌ها نیاز به یک ریفرم و اصلاح زیرساختی در این حوزه را احساس کردند.
دکتر پرنیا دربارهی مدل‌های پرداخت در مراقبت سلامت می‌گوید: «در حال حاضر، در ایران مدل پرداخت بر اساس خدمت (fee for service) است. یعنی هزینه‌ی هر خدمت (مثل ویزیت، آزمایش، و …) مشخص است و بر اساس آن هزینه‌ی کلی تعیین می‌شود. امروزه مدل‌هایی پیشنهاد می‌شود که مبتنی بر ارزش (Value-Based) هستند. یعنی بر اساس حفظ سلامت افراد هزینه پرداخت می‌شود.»
این مانند چیزی است که در خانه‌های بهداشت مشاهده می‌کنیم که افرادی زیر نظر هر مرکز هستند و سلامت‌شان از این طریق حفظ می‌شود. اما مدل پرداخت به این شیوه نیست و تغییر آن می‌تواند اتفاقات خوبی را در مراقبت سلامت کشور رقم بزند.
بیمه‌های مدرن
بیمه‌های مدرن با استفاده از داده و هوش مصنوعی، تحلیل ریسک انجام می‌دهند. از این طریق، از افرادی که بیمه را متحمل هزینههای بیشتری می‌کند، هزینه‌ی بیشتری دریافت می‌کنند. و از افرادی که به خوبی از سلامت خود مراقبت می‌کنند، هزینه‌ی کمتری دریافت می‌کنند.
همچنین، این بیمه‌ها خدمات اضافه‌ای را ارائه می‌دهند. خدماتی مانند پزشکی از راه دور (Telemedicine)، خدمات در منزل ارزان‌قیمت، پیگیری و پایش بیمار، تحویل دارو، و … . دکتر پرنیا می‌گوید که ارائه‌ی این خدمات به حفظ سلامت بیمار کمک می‌کند؛ چیزی که این بیمه‌ها برای آن ارزش بیشتری قائل هستند. و از این طریق، هزینه‌ها را کاهش می‌دهند.
زهرا صبورنژاد اشاره می‌کند که این بیمه‌ها باعث می‌شوند تا افراد یک مشوق اقتصادی نیز برای مراقبت از سلامت خود داشته باشند، و در نهایت باعث بهبود سلامت جامعه می‌شوند. در صورتی که در سیستم فعلی چنین چیزی مشاهده نمی‌شود.
برای آشنایی بیشتر با سیستم پرداخت مبتنی بر ارزش و آینده‌ی صنعت بیمه، می‌توانید به مقاله‌ی «آینده‌ی سیستم سلامت در یک نگاه» مراجعه کنید.
پزشکی شخصی‌سازی‌شده به کمک تکنولوژی‌های نوظهور
دکتر پرنیا اشاره می‌کند که پزشکی امروز ما، مبتنی بر شواهد (Evidence-Based) است. یعنی مطالعات بر روی گروه‌هایی از افراد، به کل جامعه تعمیم داده می‌شود و از نتایج آن به عنوان شواهد استفاده می‌شود.
او در ادامه می‌گوید که تکنولوژی‌های دیجیتال امکان شخصی‌سازی کردن پزشکی را فراهم می‌کنند. در پزشکی شخصی‌سازی‌شده، هر آدم با ویژگی‌های منحصر به فردش بررسی می‌شود. ویژگی‌هایی مانند ویژگی‌های ژنتیکی، دموگرافیک و سبک زندگی فرد، که روندهای تشخیصی و درمانی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
دکتر پرنیا می‌گوید که با استفاده از داده‌های افراد در کل جهان و تحلیل آن‌ها به کمک هوش مصنوعی، می‌توانیم برای افراد با ویژگی‌های مشابه، تشخیص و درمانی را که قبلاً موفقیت‌آمیز بوده را انجام دهیم. در اینجا تکنولوژی بلاکچین می‌تواند در مسئله‌ی حفظ حقوق و حریم شخصی افراد، کاربرد بسیاری داشته باشد.
او برای مثال به استارتاپ‌هایی اشاره می‌کند که روی تشخیص سرطان‌ها با استفاده از آزمایش خون کار می‌کنند.
پیشران‌های تکنولوژیک تحول دیجیتال سلامت
دکتر پرنیا توضیح می‌دهد که فناوری‌هایی مانند شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات موبایل تا امروز ما را جلو آورده‌اند. این تکنولوژی‌ها، روندهای قبلی بودند. او در ادامه دربارهی تکنولوژی‌هایی که آینده‌ی سلامت را متحول خواهند کرد، صحبت می‌کند: «چیزی که ما می‌گوییم آینده‌ی سلامت را متحول می‌کند، ترکیبی از روندهای جدید است که اختصاراً به آن دارک (DARQ) می‌گویند. ۴ تکنولوژی است که اولین آن‌ها تکنولوژی دفتر کل توزیع‌شده ( Distributed Ledger Technology) است که آن را با بلاکچین می‌شناسیم. دومی هوش مصنوعی (AI) است. سومی بحث واقعیت تعمیم‌یافته (Extended Reality) است که شامل واقعیت مجازی (Virtual Reality) و واقعیت افزوده (Augmented Reality) می‌شود. آخرین آن‌ها هم رایانش کوانتومی (Quantum Computing) است که توان پردازش ما برای تحلیل داده‌ها را افزایش می‌دهد. ترکیب این چهار تا کاری می‌کنند که ما سیستم سلامت و ارائه خدمات را اصلاً در یک وادی دیگر ببینیم.»
برای آشنایی بیشتر با روندهای تکنولوژی مهم در سلامت می‌توانید به مقاله‌ی «قدرت دارک مهمترین روند تکنولوژی سلامت دیجیتال در سال‌های ۲۰۲۰ خواهد بود» مراجعه کنید.
او در ادامه می‌گوید که ترکیب این تکنولوژی‌ها آن چیزی است که طی ۵-۱۰ سال آینده، اتفاقات بسیار بزرگی را در حوزه سلامت رقم خواهد زد.
تصویری از آینده‌ی مراقبت سلامت
«شما هرروز و هرهفته بطور مداوم سلامت خود را پایش می‌کنید. هوش مصنوعی با تحلیل داده به شما پیشنهاد می‌کند که بهتر است چه کارهایی برای مراقبت از سلامت‌تان انجام دهید. اگر نیاز باشد، یا ترجیحاً در منزل خدمات سلامت را دریافت می‌کنید؛ یا اینکه در کمترین بازه زمانی مورد نیاز در بیمارستان و مراکز درمان حضور می‌یابید. با استفاده از داده‌ها هزینههای درمان‌تان مدیریت می‌شود و ریسک ارزیابی می‌شود. تمام این اتفاقات با کمک کلان‌داده‌ها و تحلیل آن‌ها به کمک هوش مصنوعی و پرسنل درمانی‌ای که به شما سرویس ارائه می‌دهند، انجام می‌شود.» این تصویری است که دکتر پرنیا از آینده‌ی مراقبت سلامت برای ما توصیف می‌کند.
زیرساخت‌های لازم برای پیشروی سلامت دیجیتال در ایران
دکتر پرنیا دربارهی وضعیت سلامت دیجیتال در ایران می‌گوید: «ما در چند سال گذشته روی پلتفرم‌های دیجیتالی که ارائه خدمات سلامت می‌دهند کار کردیم و این‌ها توسعه پیدا کردند. این‌ها در واقع از روندهای قبلی تکنولوژی محسوب می‌شوند. چالش‌هایی بر سر راه بوده‌اند، ولی توانستیم در این حوزه‌ها پیشرفت داشته باشیم.»
او در ادامه می‌گوید که ما باید در سلامت دیجیتال سعی کنیم روی تکنولوژی‌های به‌روزی که آینده را متحول خواهند کرد، تمرکز کنیم. به نظر او، چیزی که می‌تواند به ما کمک کند در عرصه‌ی تحول دیجیتال سلامت عقب نمانیم، این است که امروز روی این تکنولوژی‌ها سرمایه‌گذاری کنیم.
او در ادامه می‌گوید که این کار نیازمند گسترش ارتباطات بین علوم پزشکی و علوم فنی است. همچنین، اشاره می‌کند که همراهی نظام سلامت مورد نیاز است. به عقیده‌ی وی، این همراهی و حضور افراد فعال در حوزه‌های بین رشته‌ای، می‌تواند بسیار راهگشا باشد.